Over heiligen, griezelen en herdenken

Sinds een aantal jaren heeft Halloween steeds meer terrein veroverd in Nederland. De winkels liggen vol met levensechte spinnen, heksen accessoires en pompoenen. Op 31 oktober gaan de kinderen verkleed langs de deuren, worden griezelige tochten georganiseerd en poppen overal tijdelijke spookhuizen op.

De daarop volgende dagen wordt Allerheiligen en Allerzielen gevierd. Waar op 31 oktober de doden nog opstaan uit hun graf om rond te spoken, gedenken we de dagen daarna vooral alle overledenen. Soms met een aantal rituelen, maar altijd vanuit rust en vrede. Hoe zit dat eigenlijk?

Afscheid nemen: van griezelen naar herdenken

Allerzielen is bij uitstek de dag om even stil te staan bij ons verlies. Bij dierbaren die niet langer onder ons zijn en waar we afscheid van hebben moeten nemen. Sqribox kan in dit proces een waardevolle rol spelen. Bij Allerheiligen staat het herdenken van heiligen centraal. Maar waar komen deze dagen eigenlijk vanaf?

En hoewel Allerheiligen en Allerzielen een duidelijke christelijke achtergrond hebben, ligt de roots van Halloween juist in de heidense sfeer. En toch hebben ze meer linken dan je zou denken. Laten we daar eens verder naar kijken.

Christelijke herdenken van heiligen

In het, voor een groot deel, christelijke Europa, is in veel landen 1 november een feestdag. Al sinds de 4e of 5e eeuw worden jaarlijks alle martelaren van de kerk gevierd (Allerheiligen en Allerzielen, 2021). Oorspronkelijk viel Allerheiligen in mei, maar sinds 844 valt deze dag op 1 november. Volgens de regel van Benedictus was dit de begindag van de winterperiode. Hiermee ligt ook meteen een verband met Halloween zoals we zo meteen zullen zien.

Hoewel in veel Europese landen 1 november geldt als feestdag en Allerheiligen voor velen een bekend begrip is, zien we over het algemeen toch dat er meer mensen op de been zijn op 2 november: Allerzielen.

Om nog even dit stukje historie af te maken: binnen de katholieke kerk is Allerheiligen een verplichte feestdag. In Nederland wordt deze echter niet (meer) gevierd. In 1967 verleende de paus ontheffing en hoefde de dag in Nederland niet meer als zondag gevierd te worden.

Allerzielen: herdenken van alle overledenen

Vrouw bij graf

De dag na Allerheiligen worden onze overleden dierbaren herdacht. Vanuit de christelijke herkomst is dit de dag dat wordt gebeden voor alle gestorvenen. Deze viering is terug te voeren naar de oude overtuiging dat de mens bestaat uit een lichaam en een ziel. De ziel keert terug naar God, maar dient daarvoor eerst gelouterd te worden. Van oudsher wordt op Allerzielen dan ook gebeden voor de overledenen die nog in dit proces zitten en daarmee nog niet voor bij God zijn.

Tegenwoordig zie je dat Allerzielen niet persé vanuit deze christelijke achtergrond wordt ingestoken, maar nog steeds gaan veel mensen op deze dag naar het kerkhof om hun dierbaren te herdenken. Rond de tijd van Allerzielen worden graven bijgeharkt en voorzien van bloemen.

Allerzielen is later dan Allerheiligen ontstaan. In 988 droeg de heilige abt Odilo van Cluny de gelovigen in Bourgondië op om de dag na Allerheiligen alle overleden gelovigen te herdenken. Hierin volgde hij een oude traditie uit Spanje. Pas een paar eeuwen later, in de veertiende eeuw, werd het ook algemeen gevierd binnen katholieke kerk. Aanleiding hiervoor waren de pestepidemieën die op dat moment Europa teisterden. Deze gingen gepaard met enorme aantallen overlijdens.

Vaak zien we dat het gedenken van overledenen op 1 november plaatsvindt, samen met Allerheiligen. Reden hiervoor is dat Allerheiligen in veel landen nog een feestdag is dat mensen vrij hebben en op Allerzielen niet. Daarmee zie je dat deze twee in de praktijk steeds meer door elkaar lopen.

Halloween: griezelend inluiden van een nieuw jaar

Al voor onze jaartelling werd door de Kelten het nieuwjaar rond 31 oktober gevierd (Roslev, 2021). Met het feest ‘Samhain’ werd het einde van de oogsttijd en de zomer gevierd. Alleen had het feest een spookachtig tintje. De Kelten geloofden dat de doden de laatste dag van het jaar herrezen uit de graven om hun weg naar het dodenrijk te zoeken. Onderweg kwamen ze spoken bij de levenden.

Door maskers op te zetten en zichzelf te verkleden probeerden men de geesten te verjagen. Het idee was dat de maskers zouden zorgen dat de geesten dachten dat de Kelten één van hen waren, ook opgestaan uit de dood, en hen daarmee met rust zouden laten.

Knolrapen werden in brand gestoken om de geesten op afstand te houden en daarnaast werd voedsel bij de graven gezet om de doden op het kerkhof te houden.

Daarmee was de laatste dag van het jaar voor hen een bizarre mix van griezelen, doodsangst en feest, waarop afscheid werd genomen van het afgelopen jaar en het nieuwe jaar en nieuwe leven welkom werd geheten.

Deze traditie is door de nakomelingen van de oude Kelten, de Ieren, mee naar de VS genomen in de 19e eeuw. Alleen waren daar geen knolrapen te vinden. Pompoenen waren er echter in overvloed en daarmee verschoof de traditie van de knolrapen naar de pompoenen en werden deze uitgesneden zodat er lichtjes in gezet konden worden.

Daarnaast kreeg de pompoen een bijzondere betekenis. De Ieren geloofden dat een man zonder hoofd uit het graf zou opstaan en de hoofden van de levenden zou afhakken. De pompoenen moesten de man zonder hoofd verjagen, zoals de knolrapen de geesten moest verjagen.

Poes in pompoen

Halloween en Allerheiligen: in naam hetzelfde

Hoewel Halloween van de Kelten komt en veel ouder is dan Allerheiligen en Halloween plaatsvindt op de laatste dag van oktober en Allerheiligen op 1 november, lijken er veel verbanden te bestaan. En niet zonder reden.

Het woord Halloween komt namelijk van All-Hallow-Even, de avond van alle heiligen: Allerheiligen dus. Heiligenfeesten werden in de middeleeuwen altijd gevierd op de avond ervoor. Ons Sinterklaasfeest is daar nog een voorbeeld van. De sterfdag van Sint Nicolaas is op 6 december en we vieren het op 5 december. Zo kwamen ook Halloween en Allerheiligen op dezelfde dag te vallen.

Dus ondanks dat de oorsprong van Allerheiligen en Halloween verschillend is, zien we een opvallende gelijkenis.

Ontmoeting van tradities

Er bestaan verschillende verhalen waar de ‘trick or treat’ traditie van Halloween vandaan komt. Het lijkt erop dat de Keltische traditie en het christelijke gebruik elkaar hier vonden.

Overleveringen geven aan dat het gebruik om langs de deuren te gaan afkomt uit het gebruik in de middeleeuwen, waarbij acteurs van Ierse toneelstukken langs deuren gingen.

Een ander verhaal stelt dat de kerk de Keltische gewoonte om voedsel op kerkhoven achter te laten wilde tegengaan door bedelaars toestemming te geven op deze dag ‘zielenkoekjes’ van de mensen te vragen.

Halloween was confusing. All my life my parents said, ‘Never take candy from strangers.’ And the they dressed me up and said, ‘Go beg for it’

Welke van deze overleveringen ook juist is, het staat in elk geval vast dat de gewoonte om langs te deur te gaan en enge vermommingen te dragen in eerste instantie werd gedaan door volwassenen. In de 19e eeuw werd dit gezien als een manier om uit de band te springen en te breken met de klassenmaatschappij. Naarmate de maatschappij veranderde hadden de volwassenen dit niet meer nodig en verdween de behoefte. Op dat moment namen de kinderen het over.

Van griezelen naar herdenken

Inmiddels is het feest van Halloween niet meer gekoppeld aan het vroegere (bij)geloof rond boze geesten. Het is gewoon een feestdag geworden zoals wij Sinterklaas of Carnaval vieren.

Uit de historie kun je leren dat de doden ons op één of andere manier altijd hebben beziggehouden. Of het nu de angst is dat ze komen rondspoken en levenden meenemen naar het dodenrijk of dat we overleden heiligen eren en herdenken.

Met de versmelting van heidense en christelijke tradities en de vervaging van de grenzen tussen verschillende zuilen, zien we steeds meer een mix van tradities ontstaan. Zo is het gebruik van Halloween inmiddels ook overgewaaid vanuit de VS naar ons. Hier zie je ook een mix ontstaan tussen Sint Maarten, waar kinderen van oudsher hier langs de deuren gaan met een hun lampionnen op 11 november en Halloween.

Hoewel de grote uitdaging met Halloween nu vooral lijkt te zijn om zo afschrikwekkend uit de hoek te komen en mensen de stuipen op het lijf te jagen, zien we wel dat de angst voor de doden en het verjagen van boze geesten minder speelt en de herdenking van de doden met Allerheiligen en Allerzielen ook meer aan het vervagen is.

Hoe herdenk jij jouw geliefden?

Ongeacht je achtergrond of geloof, is de traditie van het herdenken van onze doden zo gek nog niet. Zeker in een maatschappij waar prestatiedrang steeds groter wordt en we ons vaak weinig tot geen tijd geven om te rouwen, kan het bewust stil staan bij ons verlies louterend werken. Dat hoeft natuurlijk niet op het traditionele Allerzielen plaats te vinden. Vind jouw moment om even stil te staan bij overledenen die voor jou veel betekend hebben.

Heb jij niet een natuurlijk moment om hier eens bij stil te staan. Doe dan mee op Allerzielen. Je weet zeker dat je er dan niet alleen voor staat en wordt gedragen door velen die op deze dag herdenken. Je hebt nog even om te bedenken hoe jij hier vorm aan gaat geven. Ik wens je alvast een louterende en liefdevolle herdenking toe.

Help jij mensen met een gezonde verliesverwerking of zoek je voor jezelf naar praktische tools? Kom dan op 19 november naar het event ‘Geef kleur aan verlies’ en maak kennis met een 4-tal nieuwe coaching tools die zowel afzonderlijk als in combinatie een nieuwe invalshoek geven in het omgaan met verlies. Kijk op de website voor meer informatie.

Verwijzingen

Allerheiligen en Allerzielen. (2021, 11 7). Opgehaald van www.historiek.net.

Roslev, T. (2021, september 21). Waar komt Halloween vandaan. Opgehaald van www.historianet.nl.

Gerelateerde artikelen: